Nóra Ní Scanaill a scríobh an cúntas seo san irisleabhar An Músgraigheach.
Chím go n-ainmníonn Seán Ua Cróinín Nóra an tSleasa Ní Chríodáin ar fhilíbh Bhaile Mhúirne. Mholfainn féin áit di i measc filí na gnáth-chainte. Ní mór gur cheap sí aon amhrán ceart riamh. Ach marar dhein, is filíocht ar fad, geall leis, do stealladh sí uaithi nuair a bhíodh sí ag allagar lena comharsain agus lena daoine muinteartha.
Ó Bhéal Átha ‘n Ghaorthaidh dob ea í – ós na Corraithe. Do phós sí Amhlaoibh Óg ón Slios, agus is uaidh do glaotí Nóra an tSleasa dhi. Ní bhfuair sí aon lá dá sláinte ó phós sí Amhlaoibh, mar ba shuarach leí é. “Neirbhís” a bhíodh ag imirt uirthi, de réir deallraimh. Uaireanta déarfadh duine éigin leí: “Airiú, níl pioc ort.” “Fios mo ghalair chugat” a déarfadh sí láithreach, mar fhreagra.
Bhí cúigear clainne ag Nóra. Thug sí an fheirm dá hiníon chríonna, do Neilí. Do phós Neilí duine de mhuintir Sheitheacháin (Hyde) ó Chathair na Cátha. Níorbh fhada do réitigh Nóra agus Hyde lena chéile. Chuaigh sí féin agus Amhlaoibh i dtigín leo féin ar an bhfeirm. As san amach níor stad sí ach ag troid agus ag aighneas le Hyde, agus ag cur na dlí air. Do ghaibh Hyge ar Amhlaoibh Óg lá. Do rith Amhlaoibh uaidh, agus do sheirbheáil sé ansan é go dtí an Chúirt. Bhí sé ag dearbhú ar Hyde gur bhuail Hyde é agus gur rith sé féin uaidh.
“Conas a rithfá-sa? arsa an t-aturnae a bhíag Hyde.
“Do ritheas chomh maith agus bhí an rith agam,” arsa Amhlaoibh. Bhí coinncín bata ar Hyde agus seo mar do labhair Nóra air:-
“Go deimhin, a Hyde, ní hionadh meidhir ort,
Ó fuairis greim ar an áit seo,
‘S gurb é deir Ryan liom nách aon dea-saghas tú,
Ó briseadh do bhreill ins an Bhlárnain.”
Bhí féar dhá bhó aici ar an dtalamh, agus dúirt Hyde ná raibh aici ach féar aon bhó amháin – gurbh é sin a bhí sa deed. Do choimeád Nóra an dá bhó, agus do ligeadh sí amach ceann acu san oíche agus an ceann eile sa lá, agus ní bhíodh ach aon bhó amháin ar an dtalamh coitianta.
Bhí sé sa mhargadh, leis, go gcaithfeadh Hyde deich cribeanna móna a tharrac chuici gach bliain. Ach do dhein Hyde crib ná raghadh ann ach dhá chiseán. Seo mar do cháin Nóra é :-
“Tá móin agus easair i mullach an Fhíoghra,
Céad moladh le hÍosa a chuir ann iad ag fás:
Amhlaoibh ‘na n-easnamh agus a mhargadh scríofa,
Agus is breallach a bhí sé ag Tadhg an Chúíl Bháin.”
Cléireach a bhí ag Ashe, an fear dlí, dob’ ea Tadhg.
B’sheo rud eile a bhí sa mhargadh, go gcaithfeadh Hyde bláthach a thabhairt di. Do chuaigh sí a’ d’iarraidh na bláthaí air lá, nuair a rugadh an chéad leanbh dó-san. Bhí Hyde istigh ag ní meidhre. Ní bhfuair sí an bhláthach. D’iompaigh sí an doras amach, agus d’iompaigh sí isteach arís air, agus dúirt:-
“Go deimhin, a Hyde,
Ba mhór an raidhse ar mhnáibh tú.
Do nífeá soithigh agus árthaí adhmaid,
Is is ole do roinnfeá an bhláthach.”
Do mhairbh Hyde na cearca uirthi lá, nuair a bhí sí ag Faoistin. Seo mar do chuir sí síos ar an ngaisce a bhí déanta aige:-
“Bliain agus ráithe ó bhíos-sa ag an sagart,
Agus chuas ann an lá so ar láthair chun mo theagasc.
Ar filleadh dhom ar m’áras, ‘s gan mé láidir chun reatha,
‘S é dúirt an fear mánla gur básaíodh mo chearca,
‘S é Hyde an fear fónta, ‘s ní cóir domhsa é mholadh,
Mar do dhein sé mé scóladh nuair do leoin sé mo chearca.
Dá mbeinn-se ‘na chongar ní leogfainn dó an branar,
Thabharfainn cic dó sa tóin a dhéanfadh breoite é ar feadh tamaill.
Greadadh ort, a stócaigh, nár fhógair orm mo chearca,
Go gcuirinn orthu lópaí nó sórt éigin ceangail,
Sara mbeadh sé ag na comharsain go deo leat le casadh,
‘S buachaillí na gcomharsain ag déanamh geoin díot is magaidh.”
Do labhair sí le Neilí ansan:-
“Nuair a bhís-se á phósadh chuireas róbaí ort go talamh,
Culaith bhreá nua agus bróga breá greannta.
Dá mb’áil liom-sa gan tú phósadh ach tú sheoladh thar caise,
ní aireodh na comharsain go deo aon trácht tharainn.”
Ní leogfadh Nóra d’éinne “cailleadh é” a rá, ach , “chuaigh sé abhaile.” Chuaigh sí féin abhaile nuair a bhí sí sé bliana agus trí fichid.
* * * * * * *
Do scríobhas síos an méid sin go léir díreach mar do tháinig sé as béal na sean-daoine ar an Ínse Móir agus iad ag scoraíocht. Ní mise do cheap aon fhocal ná aon rá dá bhfuil.
Nóra Ní Scanaill.
Múscraí 