Cath Áth a’ Bhuadh.
Ócáid stairiúil ab ea Cogadh na Saoirse, do cheantar Mhúscraí ach má thugaimíd srac fhéachaint ar shean-stair na dúichí seo le cúpla míle bliain tuigfimid ná raibh sa chogadh seo ach leanúnachas ar imruathar namhad ar dhaor smacht agus cos ar bolg ar ár sinsir, ní h-amháin le seacht gcéad bliain ach, go deimhin, i bhfad Éireann roimis sin agus seo a leanas cúpla sampla des na ruathair cosanta seo atá luaite sa stair i seana scríbhinní agus i mbéaloideas Mhúscraí. Tugtar cúntas i Leabhar Laighean faoi chath Áth a’ Bhuadh, cath a troideadh thar dhá lá i gCill na Martra agus ar theora Bhaile Mhúirne agus luann an scoláire Éireannach Eoin Ó Corraí, Argain Dún Dubhghlaise, nó éarlach Dhún Dubhghlaise ar cheann de chatha móra an ama san suas le cúpla míle bliain ó shin. Ar an gcéad lá den mhór caismirt seo do thárladh imruathar namhad a fuair an lámh uachtair ar arm de dhaoine áitiúla i gcath ag Lúibín na gCorp atá in oirthear Pharóiste Chill na Martra. Lá arna mháireach do casadh an dá fhórsa ar a chéile arís ar Ghort an Imill ar theora Bhaile Mhúirne ag áth ar Abhainnn na Dubhg laise mar ar troideadh cath fíochmhar agus deineadh scrios iomlán ar an namhad. Tá Áth a’ Bhuadh fós mar ainm ar an áit seo agus tá Leaba an Bhuadh i mBaile Ghort na Fuinseann, leath mhíle ón áth so.
Cath Cúm na nÉag.
Tugann stair Chúil Aodha cuntas ar chath fíochmhar eile a troideadh sa bhliain 472 idir na Tuatha Dé Danainn agus na Ceiltigh, cath inar maraíodh na céadta fear. Do troideadh an cath seo sa Doire Leathan, cúpla mhíle laistiar de Chúil Aodha ar bhóthar ársa an Moghruith a bhí mar cheangal an uair úd idir Chorcaigh agus Ciarraí. Deir seanachas an cheantair go raibh líon na marbh ar an mbóthar seo tar éis an chatha chomh hard san gur baisteadh Cúm na nÉag mar ainm ar an straice bhóthair idir an Doire Leathan agus Barr a’ Chumadh, ainm atá coitianta fós.
Cath Bhealach Leachta
Ina leabhar “The History of the O’Mahony Septs” tugann an Canónach Ó Mathúna cúntas ar an gcath seo a troideadh i mbéilic ar bhruach Abha an tSuláin atá láimh le Sráid Mháchromtha an lae inniu sa bhliain 978 idir Bhrian Bhó Ruadh agus Maol Muadha na Mumhan. Tar éis lá dian chatha, do thosnaigh arm Maolmhuadha ag cúlú siar ó dheas fan leaca Sliabh Caoin go dtí gur briseadh orthu ag an mBearna Dhearg nuair a mhairbh Murchadh, mac le Brian, nách raibh ach trí bliana déag, Maolmuadha. B’é sin an Murchadh a mhairbh Sigurd, ceannaire na Lochlannach i gCath Cluain Tairbh sa bhliain 1014. Deir seanachas na Béilice gur maraíodh dhá mhíle fear sa chath so agus b’fhéidir, mar chruthú ar sin, do nochtadh carna móra de chnámha daonna san áit seo sna blianta 1895 /1887 láimh le h-Ath na Turgain – áth an chatha. Luaitear Cath Bhealach Leachta i mórán des na seana leabhra móra, mar shampla, in Annálacha Inis Féithleann, Annálacha na gCeithre Máistirí (1636) i scríbhinní an stairí Seathrún Chéitinn na séú haoise déag agus i stair Charles Smith a foilsíodh sa bhlain 1750.
Cath Calainn.
Troideadh an cath seo i Mí Lúnasa sa bhliain 1261 idir na Normanaigh faoi cheannas na nGearaltach agus Cárthaigh na Mumhan faoi cheannas Domhnall Mór Mac Cárthach Fhighnín. Ar shleas nó caol mar a dtagann abhann na Ruachtaí agus abha an Sleathainí le chéile in aice Chill Garbháin atá an suíomh catha seo. Bhí an Cárthach ar leath taoibh ag stiuriú an chatha mar bhí sé críonna ach maraíodh ar an láthair é agus is ann atá sé curtha. Bhí na Gearaltaigh, Muintir Bharrach agus Mac Thomáis i measc na gclanna eachtrannacha. Do maraíodh ocht mBarún is cúigear déag Ridirí allúracha sa chath a fhág na Cárthaigh i gceannas an chuid seo den Mhumhan ar feadh suas le 300 bliain agus a fhág síochán i réim ar feadh glúin eile.
Cath Céim an Fhia.
Dob’ é an príomh cúis a bhí le Cath Céim an Fhia ná raibh pobal Múscraí sásta claoi le dlithe peanaideacha na ndeachúna ná leis an gcos ar bolg a bhí dá dhéanamh orthu ag údaráis Shasana. D’eagraíodar iad féin faoi cheannas an Captaen Rock, thugadar aghaidh ar Bheanntraí agus d’ardaíodar leo abhaile roinnt gunnaí, tar éis ruathar a dhéanamh ar an mbearaic agus ar eastáit Iarla Bheanntraí. Do thuig an Captaen Rock nách fada go mbeadh na Sasanaigh ar a dtóir. D’aimsigh fear muiníneach agus do chuir ag faire é ar charraig ard ar an dtaobh theas de Chéim an Fhia. Chomh luath agus a chonaic sé arm Shasana ar a slí aneas ón gCaol Choill do shéid sé adharc agus do deineadh athnuachaint ar an nglaoch catha san ó bhaile fearainn go baile fearainn, ar fud Mhúscraí, faoi mar a bhí socraithe roimh ré agus chomh luath agus a airigh na Buachaillí Bána an glaoch, thugadar a n-aghaidh ar Chéim an Fhia láithreach. Do shroich na Sasanaigh Crois an Ghúgáin níos túisce ná mar a bhí súil leo agus do dhóadar tigh áitiúil ina raibh cónaí ar dhuine des na buachaillí bána. Do bhíodar ar tí tine do chur leis an tarna tigh nuair a thugadar faoi ndeara go rabhadar timpeallaithe ag suas le 400 des na buachaillí bána. Do thug na Sasanaigh aghaidh ar thalamh ard ar bhaile fearainn Thúirín na nÉan. Do lean fearaibh Múscraí iad agus is ansa a troideadh an cath a lean ar feadh formhór an lae. Amach sa tráthnóna, do dhein na Sasanaigh iarracht dionghabháltha ar an gcath do thabhairt chun críche. Do h-airigh buairt a ngunaí mórthimpeall Bhéal Átha an Ghaorthaigh agus nuair a ghlan deatach bhí beirt d’fhearaibh Múscraí sínte marbh ar an sliabh agus fear eile ó Réidh na nDoirí gonnta go holc agus fuair seisean bás i gceann coicíse. Do daoradh sé dhuine déag agus fiche chun báis tar éis an chatha ach diaidh ar ndiaidh, do scoileadh a bhformhór saor agus ní heol dúinn gur crochadh ach aon duine amháin a ghlac páirt sa chath. Dob é siúd Éamon Ó Rinn ó Thír Éiltean a crochadh ar an 1/3/1822. Dob iad Amhlaoibh Ó Loingsigh as Réidh na nDoirí agus Barra Ó Laoghaire as Ínse Geimhleach, an bheirt áitiúil a maraíodh i gCéim an Fhia.
Béal an Ghleanna.
Do thárla an céad luíochán armtha i gCogadh na Saoirse i mBéal an Ghleanna i Réidh na nDoirí ar an nDomhnach an t-ochtú de mhí Iúil 1918. Ar an lá áirithe seo, do chuir saighdiúirí Shasana cosc ar aeríocht a bhí eagraithe ag Craobh Chonradh na Gaoluinne ar Chúil Aodha agus do bhí beirt phóiliní de chuid an RIC ó Bhéal Átha an Ghaorthaigh i bhfochar na saighdiúirí is ag cabhrú leo. Ar a slí abhaile ó Chúil Aodha go Béal Átha an Ghaorthaigh, d’eagraigh mórsheisear óglaigh áitiúla luíochán ar na póiliní seo ag Béal an Ghleanna agus ní raibh ach cúigear des na hóglaigh armtha. Sa luíochán seo, do goinneadh duine des na póiliní go holc, do gortaíodh an tarna phóilín agus do ghaibh na hóglaigh a gcuid airm. De thoradh an luíochán seo, do cuireadh cuirfiú i bhfeidhm i Múscraí lá arna mháireach, cuirfiú a lean go dtí an sos comhraic i mí Iúil i 1921. Duine des na hóglaigh a ghlac páirt sa luíochán seo ab ea Seán Ó Loingsigh ón nDoireach i Réidh na nDoirí agus gar uncail do Sheán ab ea Amhlaoibh Ó Loinsigh ó Dhoireach a maraíodh i gCéim an Fhia sa bhliain 1822.
Múscraí 