Áille na hÁilleacht

Tráth éigint do bhí rí in Éirinn. Do bhí triúr mac aige agus iníon. Bhíodar so fásta suas, agus ní raibh bean eile nó cailín ba dheise le fáil ná an iníon: ‘Áille na hÁilleacht’ a thugaidís uirthi.

Ar aon tslí, do buaileadh breoite bean an rí agus ba ghairid in aon chor a mhair sí. Nuair a bhí sí ag dul chun báis do ghlaoigh sí chuici an triúr mac agus an iníon álainn seo. Thug sí scian an duine don triúr mac – sceana óir – agus do thug sí cíor óir don iníon. ‘Níl aon rud a bheidh gearrtha leis na sceana so,’ a dúirt sí, ‘nó pé duine a ghearrfaidh leo, ná go n-aithneoidh sibh gurb iad a ghearr é. Agus an chíor: pé tuirse nó buairt nó breoiteacht a bheidh ort, nuair a chíorfar do cheann leis an gcíor seo imeoidh do chuid tuirse agus buartha, agus tiocfar thar n-ais arís id shláinte chomh maith is a bhís!’

B’shin mar a bhí. Do cailleadh bean an rí agus do cuireadh í, agus níl aon bhaol ná go raibh buairt ina diaidh, agus do bhí an chlann ar buile ar fad ina diaidh. D’imigh an aimsir, agus fé mar imigh an aimsir do bhí an brón ag lagú orthu agus ar an rí chomh maith san. I gcionn tamaill, pé donas a shéid fé, do chuimhnigh sé ar phósadh arís, agus ní áiteodh an saol air ná go bhfuair sé bean uasal eile. Bhí a chlann fásta suas, agus do thug sé leis an bhean so mar leasmháthair orthu. Bean ana-bhreá ab ea í seo, cé ná raibh a tréithe de réir a breáthacht!

Ar dtúis, nuair a tháinig sí, dúirt sí leis an rí ná raibh a fhios aici go raibh aon chlann aige, agus nárbh fhearr léi ann iad ná as!
‘Sea,’ a dúirt an rí, ‘caithfid siad a bheith ann. Táimse chomh baoch díobh san is dá mb’iad do chlann-sa iad.’
‘Nílim-se baoch díobh,’ a dúirt sí, ‘i dtaobh is ná fuil aon saghas díobhála agam le déanamh dóibh, ná ní imireod cleas ná feall orthu.’

B’shin mar a bhí ar feadh tamaill, agus lá éigint dúirt sí leis an dtriúr mac: ‘Anois, tabharfadsa dhíbh,’ a dúirt sí, ‘trí caipíní liaithe déanta as lomara an mhuilt draíochta, agus nuair a chuirfidh sibh oraibh na caipíní seo, nó pé faid a bheidh siad oraibh, ní féidir draíocht ná cleas a imirt oraibh.’

Do chuir so áthas ar an dtriúr mac, agus lá éigint do thug sí dhóibh na trí caipíní liaithe. Do chuireadar orthu na caipíní agus ní túisce a chuireadar orthu iad ná éirigh an triúr ina dtrí préachán draíochta! D’imíodar san aer leis na caipíní liaithe orthu.

Do bhí ionadh ar an athair agus ar an ndeirfír cad a bhí déanta aici leo, ach níor dhein sí aon cheilt ar cad a bhí déanta aici leo.
‘Táid siad imithe,’ a dúirt sí, ‘agus choíche arís ní fhillfid siad. Fanfaidh an draíocht so orthu, pé áit ina ngeobhaid siad.’
‘Más mar sin atá an scéal,’ a dúirt an rí, ‘féadfair-se a bheith ag imeacht chomh maith leo – ní bheir-se mar bhean agam-sa, ná ní leóthair a bheith san áit ina mbead. Bailigh suas anois,’ a dúirt sé, ‘aon ní a bhaineann leat, agus fág mo thigh!’

B’éigint di. D’imigh sí uirthi, agus ní fheadar éinne cár ghaibh sí.

Ní raibh pioc sa tigh ach buairt ar an rí, agus ar an iníon, toisc a deartháireacha a bheith imithe. Bhídís i gcónaí, ó huair go huair, ag faire féachaint an bhfeicfidís ag teacht in aon bhall iad, agus ní thiocfadh préachán ar fuaid an bhaill ná go mbeifí ag faire air le súil is gurb iad a bheadh ann. Ach ní rabhadar. D’fhan an scéal mar sin ar feadh gach fhaid. Ní raibh sa tigh ach an rí agus an iníon. Pé cuma é, do buaileadh isteach in aigne an rí go mbeidís ag teacht fé dhéin an tí uaireanta, dá mb’fhéidir iad d’fheiscint, agus dúirt an iníon:
‘Má táid,’ a dúirt sí, ‘ba cheart dúinn-ne bia a bheith ullamh ina gcóir pé uair a thiocfaidís.’
‘Ní thagaid siad isló,’ a dúirt an rí; ‘tá a fhios agam ná tagaid. Ach pé cuma é, samhlaím go dtagaid siad istoíche.’

Ba mhaith an mhaise sin ag an ndeirfír: do shocraigh sí bia agus d’fhág sí ar an mbord é nuair a bhíodar ag dul a chodladh. Ach má fhág ní raibh aon fhoghail curtha ar an mbia nuair a éiríodar arís ar maidin. Níor stad sí air sin: do choinnibh sí suas an nós – an bia a chur ar an mbord chucu le súil is go dtiocfaidís.

Maidin éigint dár éirigh sí d’fhéach sí ar an mbia – ar an arán, ar an bhfeoil, agus ar an im. ‘Níl aon bhaol,’ a dúirt sí, ‘ná gur scian mo dheartháir críonna a ghearr an blúire anuas den phíosa feola atá ansan!’ Agus d’fhéach arís ar an im, agus dúirt:
”Sí scian an tarna dearthár a thóg an píosa ime!’ Agus nuair a fhéach sí ar an arán: ‘Níl aon bhaol,’ a dúirt sí, ‘ná gur gearradh cuid den arán san le scian an dearthár is óige agam!’

D’inis sí an rud go léir don rí, agus do bhí iontas air agus dúirt léi:
‘Fág bia ar an mbord gach oíche acu, pé acu a thiocfaid siad nó fhanfaid siad.’
‘Ó, táid siad ag teacht,’ a dúirt an iníon. ‘D’aithneoinn na gearrthaíocha atá déanta ag na sceanaibh.’

B’shin mar a bhí, agus do bhíodh rud éigint bainte as an mbia gach oíche ar an mbord. Do chuimhnigh sí i gcionn tamaill: ‘Fairfidh mé anois iad,’ a dúirt sí, ‘oíche éigint, agus beidh a fhios agam an dtagaid siad, nó an préacháin nó mo dheartháireacht atá ag teacht.’

Do dhein chomh maith, D’fhan sí in áit éigint ag faire orthu, agus i gcionn i bhfad don oíche do tháinig na trí préacháin. Shuíodar chun an bhoird agus do bhaineadar díobh na trí caimpíní liaithe, agus chomh luath is a bhaineadar díobh iad do dhein triúr fear díobh – na deartháireacha, fé mar a bhíodar riamh! Do bhain so preab aisti, agus ní fheadair sí cad ba mhaith dhi a dhéanamh. Mar sin féin, do léim sí chucu agus do rug thíos is thuas orthu, agus do ghluais an pógadh agus an cion agus an obair.
‘Ní imeoidh sibh anois choíche arís,’ a dúirt sí.
Dheineadar mórán cainte le chéile.
‘Á, imeóm arís,’ a dúradar, ‘faire go fóill dúinn do chollóimís néal bheag éigint: táimid buailte amach le heaspa codlata. Glaoigh orainn roim lá mar cathfam a bheith amuigh arís.’

D’fhan sí ag faire dhóibh agus do shín an triúr acu agus thit ina gcodladh. An fhaid a bhíodar ina gcodladh, pé rud a chuir isteach ina ceann:
‘Dá mbeadh na caipíní dóite agam níl aon bhaol go bhféadfaidís imeacht a thuilleadh, mar do bheadh an draíocht bainte agam díobh.’ Chomh luath is a fuair sí ina gcodladh sa cheart iad d’adaigh sían tine, agus nuair a bhí an tine ar lasadh go maith aici fuair na trí caipíní draíochta, agus nuair a ghlaoigh sí ar an dtriúr deartháir b’é an chéad rud a loirgeadar – na caipíní.
‘Níl siad so le fail a thuilleadh agaibh,’ a dúirt sí, ‘mar do loisceas iad san sa tine.’

Thosnaigh an triúr ar lógóireacht. ‘Faire go brách’ a dúradar. ‘Ní hé gur dheinis linn é?’
‘Tá sé déanta agam,’ ar sise, ‘pé acu maith nó díobháil díbh é.’
‘Ó, an díobháil is mó a fhéadfá a dhéanamh,’ a dúradar. ‘Do bhí caé agann0ne a bheith saor tamall ón ndraíocht an fhaid a bheadh na caipíní againn, ach nuair atáid siad loiscithe anois agat níl aon bhaol ná go bhfanfaidh an draíocht orainn-ne go deo agus ní féidir sinn a shaoradh uaidh, agus ní fheicfear a thuilleadh sinn!’

Do thosnaigh sí ar lógóireacht chomh maith leo. Leis sin do dhein na trí préacháin díobh arís, gan aon chaipíní orthu, agus do sceinneadar uaithi le teacht an lae. D’fhiafraigh sí dhóibh ar linn imithe dhóibh agus iad ag gol:
‘An bhfuil aon chaoi go bhféadfaí sibh a shaoradh ón ndraíocht, nó cad fhéadfainn a dhéanamh chun aon tairbhe a dhéanamh díbh?’
‘Níl,’ a dúradar, ‘is dócha, aon chaoi ar sinn a shaoradh uaidh. Níl aon rud a shaorfadh sinn ach go gcaithfeá trí léinteacha a dhéanamh dúinn don cheanabhán móna. Chaithfeá na léinteacha sa a dhéanamh gan aon fhocal a labhairt an fhaid a bheifeá ag gabháil dóibh, agus gan aon deoir a shileadh.’

D’imíodar air sin. B’shin a bhfuair sí de thuairisc uathu. D’inis sí an scéal go léir don rí ar maidin, agus do throid an rí – bhí sé ar buile ‘olcas a bhí curtha chúcu. ‘An ndóin,’ a dúirt sé, ‘b’fhearr leogaint dóibh a bheith ag teacht agus ag imeacht mar sin ná iad a bheith imithe gan feiscint go deo arís!’
‘Sea,’ a dúirt an iníon, ‘déanfadsa mo dhícheal dóibh ar aon tslí. Ní fhanfaidh mé anso ina ndiaidh, agus pé aimsir a thógfaidh sé ormsa,’ a dúirt sí, ‘baileoidh mé oiread don cheanabhán móna is go bhféadfaidh mé trí léinteacha a héanamh dom thriúr deartháir.’

D’imigh sí uirthi is d’fhág sí an rí ansan ina aonar. Bhí sí ag siúl léi riamh is choíche chun gur casadh isteach i seana-mhoing portaigh í mar a raibh mórán don cheanabhán móna. Thosnaigh sí ar é a bhailiú, agus thugadh sí gach aon lá ar fuaid an phortaigh ag bailiú. Do bhí botháinín amach in imeall an phortaigh, agus do bhailíodh sí cadhráin mhóna agus rudaí ann. Dhein sí tine sa bhotháinín di féin, agus do chuaigh síchun cónaigh ar fad i ndeireadh báire ann. Is ann a bhíodh sí i gcónaí.

Do bhí ionadh ar na daoine cad é an saghas í, agus aon duine a chasfaí uirthi a labharfadh léi ní raibh aon fhocal aici le labhairt leis, agus in inead ‘Áille na hÁille’ a bheith mar ainm uirthi as san amach ‘sé an ainm a bhí ag muintir na háite uirthi ná ‘Ceanabhán Ciúin,’ mar bhí sí ag bailiú an cheanabháin agus gan aon fhocal cainte aici.

Thug sí breis is bliain sa tigh seo. Do bhí oiread bailithe aici i gcaitheamh an tsamhraigh is a dhéanfadh na léinteacha, ach bhían obair go léir ar é a cháirdeáil agus do shníomh agus fíodóireacht a dhéanamh air, agus do dhein sí féin an rud go léir, nó bhí sí á dhéanamh.

Do chónaigh duine uasal ana-mhór in aice na háite. Bhíodh sé amuigh go minic lena ghunna agus lena ghadhair, agus ghabhadh sé tríd an seana-mhoing seo ag lorg naoscach is rudaí, agus do casadh air í seo uair éigint. Thug sé fé ndeara an bhreáthacht go léir a bhí ag baint leis an gcailín, agus bhí a fhios aige cá mbíodh cónaí uirthi – sa tseana-bhothán. Tar éis tamaill, pé cúrsa lae nó fiaigh a bheadh tabhartha aige chaithfeadh sé glaoch isteach sa tigín seo, agus do ghlaoigh go mion agus go minic. Do bhí duine éigint chomh holl-scéaltach is gur inis sé do bhean an duine uasail go raibh bean eile i dtigín an phortaigh, mar a thugaidís air, agus go mbíodh an duine uasal ag glaoch ann go minic. Sea. Níor chreid síar feadh i bhfad é, agus i gcionn tamaill do hinseadh arís di go raibh duine clainne ag an mnaoi a bhí i dtigín an phortaigh, agus gur leis an nduine uasal an duine clainne. Chreid sí ansan é, agus lá éigint dá raibh an duine uasal as baile do tháinigh sí féin chun go bhfeicfeadh sí cé a bhí i dtigín an phortaigh, nó arbh fhíor na scéalta a bhí insithe dhi. Chomh luath is a tháinig sí isteach d’aithin sí an bhean a bhí i dtigín an phortaigh, agus mar an gcéanna d’aithin an bhean a bhí i dtigín an phortaigh í siúd – cé a bheadh ann ná an leasmháthair, pósta ag an nduine uasal so nuair a imigh sí ó Rí Éireann!

Do bhí an fhearg uirthi, agus ní fhéadfadh iníon an rí labhairt léi. B’é an chéad rud a dhein sí ná breith ar an leanbh agus é a mharú. Do ghear sí na méireanta don leanbh – saghas straca a thabhairt dóibh, agus do chuimil an fhuil do bhéal na máthar. Bhían mháthair ag féachaint ar an rud go léir agus níor labhair sí, agus níor fhéad sí gan deoir a shileadh, cé go raibh san leis coiscithe uirthi, agus chuimhnigh sí uirthi féin nuair a bhí an deoir ag titim óna súil. Do bhí an léine aici á dhéanamh. Do bhuail sí an léine suas i gcoinnibh a súl, agus do dhein fuil don deoir a bhí titithe ar an léine.

D’imigh an bhean nuair a bhí so déanta aici, agus tráth éigint lá arna mháireach do tháinig an duine uasal ar fuaid an bhaill arís agus do chonaic sé an obair a bhí déanta – an leanbh marbh agus rian na fla ar bhéal na máthar.
‘Cad é an saghas mná in aon chor í,’ a dúirt sé leis féin, ‘nó an amhal a bhí sí chun an linbh a dh’ithe?’ Bhí sé ar buile, agus do rug leis abhaile í.

‘Cuirfeadsa pionós ort de dheascaibh an ruda so,’ a dúirt sé. Ní dúirt sé smiug. Bhí a cuid léinteacha aici, agus a bhformhór déanta aici.

Sea. Do thosnaigh a bhean féin air: ná raibh aon deabhramh dó a bheith dultha in aon chor go dtítigín an phortaigh; ach níorbh aon chabhair a bheith leis.
‘Cuirfidh mé chun báis í,’ a dúirt sé, ‘de dheascaibh an linbh’ – agus do bhí lá ceapaithe aige chun í a loscadh. Do bhí carn mór brosnaigh agus seana-aitinn agus gach aon ní dá thriomacht bailithe aige, agus ag á chúnamh, agus do bhí fógra curtha amach aige is gach aon bhall timpeall air teacht ag triall air an lá san chun go bhfeicidís an loscadh a thabharfadh sé dhi.

Do tháinig an lá, agus má tháinig ní raibh na léinteacha críochnaithe. Bhí sí ag obair léi agus gan smiug aici á labhairt. Thógadar leo í go dtí pé áit ina raibh an tine mhór socair, agus do lasadh an tine chun í a chaitheamh isteach inti. Do bhí an tine ar lasadh, agus bean an duine uasail á rá gur cheart í a chaitheamh isteach an fhaid a bheadh an tine chomh maith, agus do thaispeánadh sí an léine seo go raibh an braon fola déanta don droir a shil iníon an rí: ‘Féach,’ a deireadh sí, á taispeáint dá raibh láithreach – ‘an léine a bhíaici á dhéanamh,’ a deireadh sí, ‘ nuair a mhairbh sí an leanbh. An bhfeiceann tú cuid d’fhuil an linbh uirthi?’ Bhí ana-dheithneas uirthi chun í a chaitheamh isteach, agus má bhí do bhí duine uasal mór eile tagaithe ann ag féachaint ar an obair.
‘Stadaig go fóill anois,’ a dúirt sí; ‘ná cuirig isteach in aon chor í. Tá rud éigin greannmhar ag baint leis an mnaoi sin, agus tá gnó greannmhar éigint ar siúl aici. Ní aon ní curtha ina leith agaibh,’ a dúirt sé, ‘ach marú an linbh. Ní fheacaigh éinne an leanbh aici á mharú; agus i dtaibh an duine uasail a bheith gofa léi,’ a dúirt sé, ‘ní dheinim an iomad ionadh dhe sin, mar ar íseal ná uasal ní theipeann an tuathal! Scaoilig thoraibh roinnt neomataí eile,’ a dúirt sí, ‘agus is uiriste í a dhó aon tráth má théann sé air díbh.’

Bhí an cnaipe déanach aici á chur sa léine dhéanach. Bhí sí ag éisteacht leis an gcaint go léir, agus anois do bhí an cnaipe déanach aici á chur sa léine dhéanach acu. Nuair a bhí an cnaipe curtha isteach aici do thairrig sí chuici an chíor. Níl aon bhaol ná gur fhéach sí go holc agus go suaite agus go caite tar éis a haimsire. B’shin é an chéad fhocal a labhair sí:
‘Is mithid domhsa mo cheann a chíoradh!’ Do chíor sían ceann leis an gcíor óir, agus ní raibh sé cíortha ar fad aici nuair a dhein an bhean ba bhreátha dhi gur féachadh riamh uirthi. Níor mhaith leis an nduine uasal í a dhó in aon chor d’fhéach sí chomh breá san, ach ní raibh puinn aimsire acu chun cuimhneamh nuair a chonaiceadar chucu préachán ag teacht san aer, agus níor stad an préachán chun gur thúirlic sé anuas ar ghlúin iníon Rí Éireann.

‘A dheirfír ghléigil,’ ar seisean,
‘A iníon Rí Éireann,
Tabhair dom mo léine agus labhair!’

‘A mhúirnín ghléigil,’ ar seisean,
‘A mhic Rí Éireann,
Din í do léine agus labharfad!’

Leis sin do tháinig an tarna préachán. B’é an comhrá céanna a bhí eadarthu, agus do shín sí chuige an léine agus do labhair. Fé mar a thugadh sí dhóibh na léinteacha do dheineadh fir díobh arís fé mar a bhíodar riamh sarar cuireadh fén ndraíocht iad.
Tháinig an tríú fear arís agus dúirt:

‘A dheirfír ghléigil,
A iníon Rí Éireann,
Tabhair dom mo léine agus labhair!’

‘A mhúirnín ghléigil,’ a dúirt sí,
‘A mhic Rí Éireann,
Sin í do léine agus labharfad!’

Do dhein fear de chomh maith leis an mbeirt eile, agus do thosnaigh an pógadh agus an cion acu ar a chéile. Do bhí iontas ar a raibh láithreach – ní raibh aon aidhm í a chaitheamh isteach sa tine ansan! Bhí an tine dultha in éag ar aon tslí nó lagaithe ró-mhór chun í a loscadh.

‘Anois,’ a dúirt sí, ‘ó tá cead cainte agam, caithfidh sibh éisteacht lem’ scéal.’ Do thosnaigh sí ón lá a cuireadh an leasmháthair orthu. D’inis sí gach aon bhlúir dhe tríd síos chun gur tháinig sí go dtí marú an linbh, agus conas a mhairbh bean an duine uasail – b’shin í an leasmháthair a bhí orthu féin – conas mar a mhairbh sí an leanbh agus do chuimil an fhuil dá béal. ‘Agus dhóbair dom,’ a dúirt sí, ‘gan na geasa a bhí orm a chomhlíonadh, amar is dócha ná fuil aon mháthair ná go silfeadh deoir nuair a chífeadh sí a leithéid do chor á thabhairt dá duine clainne. Do thit deoir óm shúil,’ a dúirt sí, ‘agus an fhuil úd a bhí aici á chur im’ leith – fuil an linbh – nuair a chuireas an léine suas i gcoinnibh mo shúl do dhein braon fola den deoir a thit óm shúil, agus tá sí anso agaibh le feiscint ar an léine.’

Do creideadh go hana-mhaith í. ‘Ná himíodh éinne agaibh,’ a dúirt an duine uasal, ‘as an áit ina bhfuileann sibh. Fanaig go léir agam go fóill; ach pé méid brosnaigh a fhéadaidh sibh a bhailiú anois téigh á bhailiú, agus aitinn, agus gach aon scothán dá thriomacht, tugaig chugam é.’

D’imíodar go léir ag bailiú, agus ní gá dhom a rá ná gur imigh triúr mac an Rí agus an deirfiúir. Bhailíodar oiread lena raibh ann de – lena raibh eile ann, agus do deineadh an tine mhór. Tháinig sé ar a mhnaoi féin nuair a bhí an tine ar dearg-lasadh: do chaith isteach ina lár í, agus do dhein luaithreán di. Nuair a bhí san déanta aige ní leogfadh sé uaidh, thíos ná thuas, iníon Rí Éireann. Chaith sé í a phósadh, agus d’fhan an triúr deartháir ansúd in éineacht leo.

Tar éis tamaill do tháinig an duine uasal agus iníon Rí Éireann agus an triúr dearthair ag triall ar Rí Éireann, agus ní fhéadfadh éinne cur síos ná insint ar an móráil a bhí ar an Rí nuair a chonaic sé tagaithe le chéile arís iad gan bascadh gan bárthan, gan draíocht ná máchail.

Aa-Th. 451
On her death-bed, a king’s wife leaves a golden knife to each of her three sons, and a golden comb to her only daughter; when the knives are used to cut anything, the user can be identified; and the comb has the power of restoring health and banishing fatigue and sorrow. The king re-marries, his wicked wife gives the king’s sons three grey caps made from the wool of a magic ram, but on wearing these, they are turned into three crows and fly away. The king banishes his wife. After some time, the enchanted young men return, and their identity is established by their use of the golden knives with which they have cut the food put aside for them by their father and sister. Removing their magic caps, they reassume human form. While they are asleep their sister burns the caps. The girl’s brothers tell her that now the only way to disenchant them is to make three shirts from bog-cotton, to remain silent while doing so and not to shed a tear. The girl finds shelter in a lonely hut in a bog, and there for a year she carries out her task. She is visited by a gentleman who has married the girl’s wicked stepmother, and gives birth to a child whom the stepmother kills, rubbing the child’s blood to the mother’s lips. The girl remains silent, but sheds a single tear which falls on one of the shirts. She is about to be burned alive, but at the last moment she has finished the making of the last shirt, and is saved by the arrival of her three brothers who are now disenchanted. She tells her story, the wicked step mother is burned in her stead, and the gentleman marries her.
Literary influence has affected this story. The verses are artificial, as also the names for the heroine-Áille na hÁille (Beauty of Beauties) and ‘Ceanabhán Ciúin’ (Silent Bog-Cotton). The style of the narrative suggests that the story-teller was not at his ease.

See R. Th. Christensen: ‘ Cinderella in Ireland,’ Béaloideas, Vol. 20, p. 96
and id. Studies, p. 244.